Vrouwenbesnijdenis: complexer dan wij denken

Toen ik een tijdje geleden las dat het thema van de maand voor De Wereldwijven ‘seks, liefde en intimiteit in de wereld’ was, kon ik als kersvers wereldwijf niet anders dan in de pen te klimmen en jullie deelgenoot maken van een onderwerp dat mij aan het hart gaat en waar ik mij dagelijks voor inzet, namelijk vrouwenbesnijdenis.

Eerst even wat statistieken

Vrouwenbesnijdenis, ook wel Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) genoemd, is een eeuwenoude praktijk die niet alleen voorkomt in Afrika – wat veel mensen denken – maar ook in Azië en het Midden-Oosten. Wereldwijd zijn meer dan tweehonderd miljoen meisjes en vrouwen besneden. Door toenemende migratie komt de praktijk ook voor in het Westen. Zo wonen in Nederland naar schatting dertigduizend vrouwen die besneden zijn, veelal afkomstig uit Somalië, Egypte, Ethiopië en Eritrea. Ieder jaar lopen ongeveer vijftig in Nederland woonachtige meisjes het risico om in het land van herkomst besneden te worden, met name tijdens de zomervakantie.

Wat is vrouwenbesnijdenis precies?

Je moet er als Westerse vrouw niet aan denken dat er iets “daaronder” wordt weggesneden, en al helemaal niet zonder verdoving met een scheermesje of ander scherp voorwerp. Toch is dit de realiteit voor zo’n achtduizend meisjes per dag. Er zijn verschillende typen besnijdenis, variërend van het (deels) wegsnijden van de clitoris en/of schaamlippen tot het dichtnaaien van de vaginale opening – mijn excuus voor de details, maar het is belangrijk om dit onderscheid te maken – waarbij een klein gaatje wordt opengelaten voor urine en menstruatiebloed. De leeftijd waarop een meisje wordt besneden varieert, maar ligt meestal tussen de geboorte en vijftien jaar. In het overgrote deel van de gevallen wordt de besnijdenis uitgevoerd door een traditionele besnijdster: een oude dame die veel aanzien heeft in de gemeenschap.

Lichamelijke, psychosociale en seksuele consequenties

Besneden meisjes en vrouwen worstelen de rest van hun leven met lichamelijke, psychosociale en seksuele problemen. Je moet bijvoorbeeld denken aan extreme (chronische) pijn, overmatig bloedverlies, urine-klachten en infecties. Soms overlijden meisjes ook aan de besnijdenis. Wellicht herinner je nog wel het meisje uit Egypte dat wereldnieuws werd omdat zij op 17-jarige leeftijd aan een besnijdenis overleed, of het pasgeboren meisje in Tanzania dat vorig jaar overleed aan de gevolgen van de besnijdenis. Op de lange termijn kunnen er menstruatieproblemen optreden en hebben veel vrouwen last van onvruchtbaarheid en complicaties bij de zwangerschap of bevalling. Seksualiteit en voortplanting zijn voor besneden vrouwen vaak synoniem voor pijn en lijden. Zo hebben besneden vrouwen – afhankelijk van het type besnijdenis dat zij hebben ondergaan – meer pijn tijdens het vrijen, ervaren zij minder seksuele bevrediging en hebben een verminderd seksueel verlangen in vergelijking met vrouwen die niet zijn besneden.

Geen religieuze praktijk

Veel mensen denken dat vrouwenbesnijdenis een Islamitische praktijk is, maar dit is niet het geval. Hoewel besnijdenis het meest voorkomt onder moslims, wordt het ook toegepast bij christenen, joden, animisten en aanhangers van traditionele religies. In Ivoorkust bijvoorbeeld is 64% van de besneden vrouwen moslim, 18% katholiek en 42% niet religieus. In Ethiopië en Kenia is de prevalentie van vrouwenbesnijdenis het hoogst onder christenen. Opmerkelijk is dat in geen van de heilige teksten – dus ook niet in de Koran – vrouwenbesnijdenis wordt genoemd. Echter, een aantal Hadiths (overleveringen en uitspraken toegeschreven aan de profeet Mohammed) verwijzen wel naar de praktijk, maar de authenticiteit hiervan wordt betwist.

Belangrijk om te weten is dat steeds meer religieuze leiders afstand nemen van vrouwenbesnijdenis en in het overgrote deel van de Islamitische wereld vrouwenbesnijdenis niet voorkomt. Tegelijkertijd wijzen diverse onderzoeken uit dat in veel Afrikaanse landen een groot deel van de bevolking denkt dat vrouwenbesnijdenis een religieuze verplichting is. In Nederland is dit debat onlangs ook weer opgelaaid, na een uitzending van de Nieuwe Maan waar een prediker van de Haagse As Soennah moskee betoogde dat vrouwenbesnijdenis niet verplicht is, maar wel aanbevolen. Vervolgens heeft een vrouwenrechtenorganisatie begin november 2018 aangifte gedaan tegen de moskee wegens aanzetten tot geweld.

Redenen voor vrouwenbesnijdenis

Maar als vrouwenbesnijdenis geen religieuze praktijk is, waarom worden vrouwen dan wel besneden? Op deze vraag is geen gemakkelijk antwoord te geven. De redenen waarom meisjes worden besneden verschillen per land, regio en etniciteit. Zo worden vrouwen besneden om de seksuele lust te remmen en echtelijke trouw te waarborgen. Een onbesneden vrouw zou te losbandig zijn. Vaak is vrouwenbesnijdenis een voorwaarde om te kunnen trouwen. In sommige landen is vrouwenbesnijdenis een overgangsritueel.

Onlangs was ik voor de VN in Liberia, waar vrouwenbesnijdenis plaatsvindt als deel van een traditionele ceremonie of rite de passage van meisjes naar volwassenheid, waarbij ze worden ingewijd in het geheime Sande genootschap. Dit is bijvoorbeeld ook het geval bij de Maasai in Kenia. In andere landen gelooft men dat een vulva door een besnijdenis mooier en schoner is. Als je het woord dat men in de lokale taal gebruikt voor de besnijdenis vertaalt, heeft dit vaak iets te maken met schoonheid. In de Bambara-taal in Mali staat besnijdenis bekend als bolokoli (“je handen wassen”) en in de Igbo-taal in Nigeria als isa aru (“een bad nemen”). Een gebruikelijke Arabische term is tahara (“zuivering”).

Tevens zijn er veel mythes omtrent de voordelen van besnijdenis: zo zou vrouwenbesnijdenis vruchtbaarheid bevorderen of wordt de clitoris als een vrouwelijke penis gezien die een vrouw niet behoort te hebben. Ook heb ik wel eens een vrouw geïnterviewd die ervan overtuigd was dat je man impotent zou raken als hij seks zou hebben met een onbesneden vrouw. Ook bestaat in sommige landen de hardnekkige overtuiging dat onbesneden vrouwen geen zonen kunnen krijgen of dat de clitoris tijdens een bevalling de geboorte van een baby kan belemmeren.

Schending van mensenrechten

Vrouwenbesnijdenis is een schending van de fundamentele mensenrechten van vrouwen en meisjes, en verboden door verschillende internationale en regionale mensenrechtenverdragen. In veel landen is vrouwenbesnijdenis strafbaar en zijn er forse gevangenisstraffen op gezet. Tegelijkertijd zie je dat het aantal meisjes dat in deze landen besneden wordt maar mondjesmaat daalt. Het gaat dus ergens mis, maar waar?

Promotieonderzoek in Senegal

Tijdens mijn promotieonderzoek woonde ik vijf maanden in Senegal. Dagelijks interviewde ik verschillende mensen: politieagenten, rechters, Parlementariërs, Imams, artsen, professoren, maar ging ook op de koffie bij mensen die op een ministerie werkten, bij een NGO of een internationale organisatie. Ik reisde ook naar gemeenschappen in afgelegen gebieden. Die ritjes in een typische sept-place (een omgebouwde Peugeot met zeven zitplekken) zal ik nooit vergeten. Urenlang hobbelen op ongeasfalteerde wegen, opgepropt, bloedheet, met flinke barsten in de voorruit en een vis aan de ruitenwisser (ja, dat anders zo gaat stinken als je die mee in de auto neemt) en een moeder die naast me haar pasgeboren kindje borstvoeding geeft.

Ik genoot ervan, ik was zo blij dat ik een kijkje mocht nemen in een wereld die zo anders was. Ik wilde het begrijpen.

 Waarom laten ouders hun dochters besnijden? Hoe kunnen we deze diepgewortelde praktijk uitbannen? Wat is de rol van de overheid? Het antwoord op die vragen is niet eenvoudig.

In de gemeenschappen zag ik met eigen ogen hoe complex de praktijk is. Ik kwam erachter dat zelfs moeders die inmiddels wisten wat de negatieve consequenties van de besnijdenis waren, besloten hun dochters wel te laten besnijden. Waarom? ‘Je wil je dochters toch die pijn – die je ook zelf hebt ervaren – niet aandoen?’, hoor ik je denken. Dat klopt, maar helaas is de realiteit erg ingewikkeld.

Dilemma

In gemeenschappen waar vrouwenbesnijdenis voorkomt, is de praktijk vaak een ongeschreven gedragsregel die mensen naleven, in de overtuiging dat andere dorpsgenoten verwachten dat ze die volgen. In een dorpje in de Kolda regio in het zuiden van Senegal sprak ik bijvoorbeeld met een moeder van 24 jaar oud. Zij kon niet lezen en schrijven, maar had door de activiteiten van NGOs in haar gemeenschap beseft wat de consequenties waren van de besnijdenis. Ze vertelde me dat zij haar dochter van zes jaar, die een stukje verderop aan het touwtje springen was, eigenlijk niet wilde laten besnijden. Tegelijkertijd vond ze de keuze ook heel lastig.

 “Ik vrees dat mijn dochter een bilakoro genoemd zal worden,” vertelde ze me.

De maanden daarvoor had ik geleerd dat bilakoro een grof scheldwoord is voor een onbesneden meisje of vrouw, wat door mensen in Senegal wordt beschouwd als de ergste belediging in hun cultuur. Haar dochter zal waarschijnlijk geen man kunnen vinden die met haar zou willen trouwen, ze zal door haar dorpsgenoten worden afgewezen en als gevolg daarvan een outcast van de gemeenschap worden. De moeder legde me uit waar ze voor vreesde: “Mijn dochter zal niet alleen als onrein worden aangezien, maar het eten wat zij zou koken, zal niet worden opgegeten en de kleren die ze zal wassen, zullen niet worden gedragen.”

Onmogelijke keuze

Na dit gesprek liep ik terug naar mijn guesthouse. Ik ging zitten op een boomstronk en liet dit gesprek op me inwerken. Ik vroeg me hardop af wat ik zou doen, als ik die vrouw was. Als moeder wil je natuurlijk het beste voor je dochter. Je wilt haar behoeden voor de besnijdenis, maar tegelijkertijd wil je haar ook een toekomst geven. Ik realiseerde me dat welke keuze zij uiteindelijk ook zou maken, ze het zou doen uit liefde voor haar dochter…

Terug naar Dakar

Een aantal dagen later vertrok ik weer uit dit dorp en reisde terug naar mijn appartementje in Dakar. We namen de route door Gambia – in plaats van omrijden via Tambacounda – en waande mij in ongekende luxe. Dit keer hoefde ik niet te reizen met de befaamde sept-place, maar mocht ik instappen in een Toyota Landcruiser. Een medewerker van UNICEF was zo aardig geweest mij een lift aan te bieden. Ik genoot van de airco, keek door het raampje naar buiten en zag de volgende uren vele dorpjes aan me voorbijgaan.

Vrouwen liepen langs de kant van de weg met gele of groene plastic jerrycans met water op hun hoofd dat ze hadden gehaald bij een waterput iets verderop, waar kinderen spelenderwijs aan het wachten waren tot ze aan de beurt waren. Ezeltjes met karretjes erachter vervoerden brandhout, geiten met een touw om hun nek geknoopt stonden in de berm te grazen en mannen waren hun brommer in een zijstroom van de rivier met zeep aan het wassen. De zon ging onder en ik genoot van de contouren van de prachtige baobab bomen. Mijn gedachten dwaalden af naar alle gesprekken die ik de dagen daarvoor had gevoerd. Deze paar dagen in Kolda hebben me echt doen realiseren hoe complex vrouwenbesnijdenis is.

Puzzelstukjes

Aangekomen in Dakar werkte ik mijn aantekeningen uit en plande vervolg-interviews. Ik werd met mijn neus op de feiten gedrukt: culturele verandering is echt heel ingewikkeld, zeker als je het hebt over een diepgewortelde praktijk als vrouwenbesnijdenis. Bewustwordingscampagnes zijn belangrijk en zorgen ervoor dat fabels en taboes de wereld uit worden geholpen. Voorlichting over de gezondheidsrisico’s en rechten van meisjes op het gebied van seksuele gezondheid en zelfbeschikking zijn cruciaal.

Tegelijkertijd staan “verlichte” moeders vaak niet sterk genoeg in hun schoenen om weerstand te bieden aan de sociale druk en stigmatisering. Je moet dus zorgen dat de hele gemeenschap om gaat, inclusief de mannen die achter de praktijk staan. Ik realiseerde me ook dat in het soort dorpjes waar ik net vandaan kwam de invloed van nationale wetgeving zo goed als nihil was, al kwam daar langzaam maar zeker ook verandering in. Daarentegen moest je de rol van leiders (zogenaamde Marabouts) en dorpshoofden niet onderschatten. Langzaam maar zeker vielen de puzzelstukjes in elkaar…