Hoe gaat men om met overlijden en de dood in andere culturen?

Rond het einde van oktober, begin november herdenken we wereldwijd de doden met feesten als Allerzielen, Dia de los Muertos en Halloween. Maar iedere dag overlijden mensen. En hoe gaat men daarmee om in andere culturen? Worden mensen begraven, gecremeerd of anders? En wat zijn de lokale tradities?

In de Westerse wereld is het overlijden van een dierbare vaak een verdrietige gebeurtenis, maar niet overal wordt de dood getreurd. In dit blog staan we stil hoe het ook anders kan.

Condoleances, koffie en een plak cake 

Mijn eerste bewuste begrafenis was toen ik veertien was – het overlijden van mijn laatste oma. Oma 1 overleed toen ik klein was en bovendien in het buitenland woonde. Mijn twee opa’s heb ik wel goed gekend, maar hun begrafenis kan ik me niet goed meer herinneren. De begrafenisdag voor mijn laatste oma was ongetwijfeld niet heel anders dan die van mijn opa’s. Hoewel? Ik vond het heel bijzonder om samen met mijn broers en (enige) neef en nicht in de limousine te stappen. We hadden onze eigen rouwauto, maakten veel grapjes en ieder had wel eigen leuke anekdotes over oma. Na de ter aarde stelling, volgde de condoleance. Beleefd handen schudden met voornamelijk compleet vreemden en happend van de welbekende cake. 

Later in mijn leven ontdekte ik de serene schoonheid van kerkhoven. Niet de strakke keurig aangelegde parkachtige Nederlandse begraafplaatsen. Wel de kleine kerkhoven in afgelegen Franse plattelandsdorpjes of de statige graven – bijna huizen- van het Père Lachaise in Parijs. Grafzerken in Engeland leken zo te komen uit een Harry Potter-film. Schots en scheef, overwoekerd door mos en nauwelijks een naam te lezen. Vooral in de vroege ochtend of late middag als nevel en miezer extra mysterie en glans geven, een plek waar mijn gejaagde geest tot rust kwam.

Graf zonder bloemen? Doodzonde in Oosterijk

Dat een kerkhof over de Nederlandse grens heel anders is, weet ook Wereldwijf Ing in Zwitserland. Per toeval liep ze een lokale begraafplaats op terwijl ze haar hond uitliet. Beschaamd verliet ze snel de plek toen ze zich realiseerde waar ze was. “Maar”, vertelt ze, “wat ik in die korte tijd zag was zo heel anders dan in Nederland. Prachtige grafzerken, qua stijl heel anders ook. En overal ongelofelijk veel bloemen, planten en kaarsjes. Geen zerk leek onbekommerd.” 

In Oostenrijk vergeet men de overledene ook niet en worden graven netjes bijgehouden. Dat eerbetoon aan de doden, komt op Allerheiligen tot een hoogtepunt. Wereldwijf Bonny: “Allerheiligen is een officiële feestdag. Dan wordt er niet gewerkt, niet in de tuin gewerkt etcetera. Iedereen gaat naar de kerk. Het is een gelegenheid van de familie waar iedereen er op haar en zijn paasbest uitziet. Allerheiligen is een ‘stille feestdag’ waarop het verboden is om dansfeesten, markten en andere feestelijke gelegenheden te organiseren. De bloemenwinkels varen wel bij deze dag, want alle graven worden met de mooiste stukken gesierd. Het is not done om de doden niet te eren. Een grafsteen zonder bloemen is een grote zonde waarover in het dorp gepraat wordt.”

Pronken in je kist in Ghana

Een uitvaart in Ghana is een ervaring op zich. Niks geen ingetogen langzaam bewegende stoet zoals in Nederland. Of kistdragers met een uitdrukkingsloos gezicht. Nee, in Ghana maken de professionele kistdragers er een waar feest van. Zingend en dansend begeleiden ze de overledene naar de laatste rustplaats. Een goede Ghanese kennis van wereldwijf Patricia (die, jawel in Ghana woont) legt het allemaal uit: “het lichaam van de overledene wordt zo snel mogelijk naar het mortuarium gebracht want het conserveren van het lichaam stelt de familie in staat om de begrafenis goed te plannen.”

Vraagt dat dan zoveel tijd? “Jazeker!”, gaat hij door “want een doodskist in Ghana is niet zomaar een kist. Ze zijn zeer fantasievol en soms compleet over the top, maar altijd met een (persoonlijke) reden: ze staan symbool voor de overledene. Dus een kist in de vorm van een leeuw, vliegtuig, zwaard of telefoon is niet ongebruikelijk en reflecteert de persoonlijkheid, het beroep of status van de overledene. De doodskist is binnen de Ghanese cultuur ontzettend belangrijk, want wij geloven dat de dood niet het einde is en het leven in de volgende wereld op dezelfde manier doorgaat als op aarde. Onze voorouders zijn ook machtiger dan de levenden en in staat om de nog levende familieleden te beïnvloeden. Families doen er dan ook alles aan om te zorgen dat een overledene ‘tevreden’ dat hiernamaals betreedt en hen goed gezind blijft.” [*]

Dance macabre tijdens Famadihana of naar je Nirvana?

Ook in Madagascar is veel respect voor de doden en is de dood een feestelijke gebeurtenis. Voor Westerlingen lijkt het griezelig, maar in Madagascar viert men eens in de zeven jaar Famadihana, wat letterlijk het ‘omwentelen van de botten’ betekent. Mensen halen de lichamen van hun overleden familieleden voor een avond uit hun graven en wikkelen ze in mooie doeken. Daarna zingen en dansen ze met de lichamen rond de tombes. Voor zonsopgang worden de lichamen weer gebalsemd en in hun graven gelegd. In Madagaskar gelooft men dat de doden zich niet bij hun voorouders kunnen voegen totdat hun lichamen compleet vergaan zijn. Met dit feest betuigen de nabestaanden respect en eer aan de voorouders.

Je hebt vast wel eens de beelden gezien van de rituele lijkverbrandingen aan de oevers van de Ganges in Varanasi, één van de zeven heilige Hindoestaanse steden in India. Hindoes geloven in reïncarnatie waar na hun overlijden de ziel (meermaals) opnieuw wordt geboren. Een crematie, of verbranding van het lichaam is de snelste manier voor de ziel om vrij te komen van het lichaam. Direct na de dood wordt onder het zingen van mantra’s en het uitspreken van gebeden de overledene gewassen en in speciale doeken gewikkeld. Voordat het lichaam gecremeerd wordt, leggen familieleden bloemen op het lichaam, stoppen ze rijst in de mond (voeding voor de verlaten ziel) en geld in de hand. Wie haar of zijn as over Moeder Ganga laat uitstrooien, bespaart zich reïncarnatie en gaat meteen door naar het begeerde Nirvana (de laatste stap voor een mens om goddelijkheid te bereiken).

Moslim of Jood laat zich zo snel mogelijk begraven 

Een Joods persoon die overlijdt, zal binnen 36 uur worden begraven. In deze dagen gaat ook echt alle aandacht uit naar de overledene – er is weinig tijd voor het verdriet en de pijn van de nabestaanden. Troost voor hen volgt in de week daarna, tijdens de ‘sjiwwe’: de eerste week van rouw. Nabestaanden komen samen in een rouwhuis en blijven daar de gehele week om te treuren en te bidden. Men werkt dus niet. Vrienden en belangstellenden komen langs om eten te brengen en de rouwenden te troosten. Zonder woorden want men spreekt pas als de rouwenden aangeven te willen praten. Het Jodendom kent ook vaste rouwperiodes. Voor de ouders van de overledene is dit een jaar en voor andere familieleden geldt een rouwperiode van dertig dagen.

Ook Moslims begraven hun doden zo snel mogelijk: binnen 24 uur. Een moslim moet in de regel in het land van herkomst begraven worden, maar soms wijkt familie daarvan af omdat het qua afstand niet haalbaar is. Een belangrijk onderdeel van de begrafenis is het ritueel wassen van het lichaam, dat mag thuis maar gebeurt vaak in een speciale ruimte in een Moskee. Ook Moslims houden zich aan een vaste rouwperiode. Die is voor de familie minstens drie dagen, maar voor een weduwe geldt een rouwperiode van exact vier maanden en tien dagen. Overigens is het voor Moslims ongepast om ná die rouwperiode nog te condoleren, dit om het voor nabestaanden makkelijker te maken hun leven weer op te pakken. 

[*] Benieuwd naar de overige begrafenisrituelen in Ghana? Lees het hele blog, geschreven door de kennis, op deze website van wereldwijf Patricia.